Het is November, een maand waarin vaak herdenkingen zijn en we stil staan bij onze overleden dierbaren. Buiten is het vroeg donker en binnen steken we kaarsjes aan. Uit ervaring weet ik dat het helend kan zijn voor mensen om te vertellen over die laatste dagen samen.
Barbara van Beukering, hoofdredacteur bij Volkskrant Magazine, weet dat ook en heeft 50 mensen geïnterviewd over het verlies van hun geliefde en dat gebundeld in het boek ‘50 manieren om afscheid te nemen’. Haar missie is om mensen te laten nadenken over hun eigen afscheid omdat de manier waarop je sterft bepalend is voor de rouwverwerking van je nabestaanden.
sterven doe je niet ineens, maar elke keer een beetje *
Ik wil hier het verhaal van het stervensproces van mijn schoonvader met jullie delen vanuit mijn perspectief als schoondochter. Mijn schoonvader was 89 jaar, getrouwd met mijn schoonmoeder(87) en samen hadden ze drie dochters, twee zoons, vijf schoonkinderen, 11 kleinkinderen en 2 achterkleinkinderen.
Pa had longkanker maar door immunotherapie kon hij nog een tijd redelijk goed blijven functioneren. Wel was de mantelzorg voor zijn vrouw hem teveel geworden en was zij opgenomen in een verpleeghuis.
Begin februari 2020 ging het opeens slechter met pa, hij was erg benauwd, had een zwaar hoofd en moest veel hoesten, waardoor hij niet goed kon liggen en slapen. Hij werd een week opgenomen in het ziekenhuis en kreeg morfine en zuurstof. Hij gaf aan dat hij hoopte dat het niet lang meer zou duren. Op 14 februari werd pa ontslagen uit het ziekenhuis en kwam er 24 uurs palliatieve thuiszorg.
geen tijd te verliezen
In het hospice waar ik werk doe ik op verzoek soms een ziekenzalving bij onze gasten. Dat gunde ik pa ook. Hij ging nu hard achteruit dus er was geen tijd te verliezen. In korte tijd werd alles in gang gezet, de dominee had een voorgesprek met pa, we zochten muziek uit en de kinderen en kleinkinderen werden uitgenodigd voor zaterdagochtend 22 februari.
Op de vroege ochtend van die dag werd mijn man gebeld door de thuiszorgverpleegkundige. Pa was onwel geworden en opeens erg verzwakt. Hij lag uitgeput in zijn stoel in de kamer. De weekendarts kwam langs en pa kreeg extra morfine en extra zuurstof. Wat te doen? De zuster adviseerde ons om de ziekenzalving juist nu door te laten gaan. En zo gebeurde het.
ziekenzalving
Daar zaten we dan met alle kinderen en een aantal kleinkinderen in een grote kring in de woonkamer. We luisterden naar muziek, een lied en een bijbelgedeelte. We kregen gelegenheid om tegen pa te zeggen wat we nog kwijt wilden en hem te bedanken. Er werd geknuffeld, gehuild en gelachen om de verhalen die gedeeld werden. De sfeer was warm en liefdevol en pa kon alles goed meemaken en reageerde met zijn laatste krachten op wat er gezegd werd. De wijkpredikant zalfde het hoofd en de handen van pa en zegende hem. Het was erg indrukwekkend hoe hij zich vol vertrouwen daaraan overgaf.
laatste adem
Na de koffie pakte pa zelf de regie en zei dat we maar naar huis moesten gaan. Voor iedereen had hij bij het afscheid nog een persoonlijk woordje. Met behulp van de zuster werd pa op bed gelegd in de slaapkamer en vanaf toen was hij niet meer aanspreekbaar. Eind van de middag werden de kinderen gebeld omdat het af ging lopen. Pa ademde heel zwaar en begin van de avond kwam opnieuw een arts langs. Zij gaf pa medicatie zodat hij rustiger werd. Het duurde niet lang voordat hij zijn laatste adem uitblies, met al zijn kinderen om zich heen.
warm of koud verdriet
In haar boek maakt Van Beukering onderscheid tussen warm en koud verdriet. Als bij een overlijden spijt, schaamte, boosheid en wroeging komen kijken, spreekt ze van koud verdriet. Zij duidt warm verdriet als rouw waarbij je kunt terugblikken op een heel mooi en dierbaar afscheid en alleen verdriet hebt om het grote gemis. Het overlijden van pa is daar een prachtig voorbeeld van.
Als ik nadenk over mijn eigen sterven, dan hoop ik dat mijn naasten liefdevol om mij heen zullen staan en dat ik de innerlijke ruimte heb om mijn leven in vertrouwen los te laten. Net als mijn schoonvader. De herinnering aan hem zij ons tot zegen.
Barbara van Beukering, 2021
50 manieren om afscheid te nemen.
Je kunt het maar één keer doen.
* citaat Toon Hermans
Eerder gehoord maar het ontroert weer.
Ik was erbij en nog bijna dagelijks denk ik aan die dag. Mooier afscheid was niet denkbaar en het hielp heel erg in het verdriet. Het was helemaal mijn vader en zoals hij geleefd had is hij ook gestorven.
Deze uitdrukking kende ik niet, maar heb ze beide ervaren, de manier waarop je kunt verwerken is niet met elkaar te vergelijken, na ooit bij het overlijden van mijn jongste broer het koude verdriet te hebben ‘moeten’ ervaren, heb ik me voorgenomen dit nooit meer te laten gebeuren, als ik daar ook maar enigszins invloed op zou kunnen hebben. Wat fijn voor jullie vader/schoonvader om zo liefdevol te worden losgelaten en wat een waardevolle herinnering
Ik heb weer wat geleerd. Warm verdriet heb ik mogen meemaken bij mijn schoonmoeder. Een prachtig voorbeeld van goed afscheid nog voor haar overlijden maar ook daarna. Zeker ook omdat zij voor haar dood regie nam en ruimte gaf voor het gesprek. En die ruimte bleef ook bij haar kinderen en bij Rita die ons ondersteunde bij haar afscheid.
Ook voor mij was dit een kostbare, ontroerende en intense ervaring en zo bijzonder dat ik er bij mocht zijn. Ik kijk nog regelmatig omhoog als ik door de straat fiets naar dat raam en die plek en koester de herinnering. Ook de band met elkaar als familie die al sterk was werd nog sterker en warmer. Kostbare mensen gaan na hun dood met je mee in je verdere leven. En sommige zijn nu eenmaal belangrijker daarbij dan de ander maar samen dragen ze je door het leven vol van afscheid nemen
Mijn man ,46 jaar, stierf onverwachts. s’Morgens naar je werk gaan en niet meer thuiskomen. Dat is denk ik geen warm verdriet maar ook geen koud verdriet. We hadden het wel eens over sterven gehad, zeker als er iemand uit onze vriendenkring was overleden. Je vraagt je af hoe dat voor jezelf zou zijn,maar ja je bent nog gezond en fit.
Mijn broer ,71 jaar, overleed na een wat langer ziekbed, deze week en dat was echt warm verdriet. De vrede en de warmte die hij uitstraalde en zo rustig is gestorven. Wat voelde dat mooi. Iemand zei me eens ” Je moet iedere dag klaar zijn om te sterven.” Dat lijkt mij toch wel heel erg moeilijk. Wel is het zo dat je dan een heel warm verdriet kunt achterlaten. Ook al overlijd je plotseling.
Dank jullie wel voor het delen van jullie verhalen, zo vult dat elkaar mooi aan.