Susanna en #MeToo

Een tentoonstelling die mij diep geraakt heeft en nog steeds bezig houdt is ‘Susanna, van Middeleeuwen tot #”MeToo’ in Museum Gouda. In de schilderkunst is de afbeelding van Susanna een geliefd onderwerp, onder andere bij Rembrandt, Rubens, Hendrick de Clerck. We zien een mooie naakte vrouw, op het moment dat ze wordt betast door twee oudere mannen.

Het museum heeft schilderijen en afbeeldingen bij elkaar gebracht om ons bewust te maken hoe er door de eeuwen heen naar Susanna gekeken is. Waarom kozen de kunstenaars deze scene en wat wilden ze daarmee zeggen? Is ze een muze, een lustobject, prooi of een ‘survivor’, overlevende van seksueel geweld?(1)

female gaze

Sommige voorstellingen laten niets aan de verbeelding over. Joke Boon, kunsthistoricus verwoordt het zo: ‘we zien grijpgrage handen krioelen rond Susanna. Ze zitten aan haar haar, trekken haar handdoek van haar weg, knijpen in haar blote borst …Zo omschreven is het geen prettig beeld: het is de beschrijving van een aanranding.’( 2) Wat gebeurt er als we naar deze schilderijen gaan kijken met een meer inclusieve of vrouwelijke blik, met ‘the female gaze’?( 3) Het museum zet daarin een eerste stap. Ze willen Susanna een stem geven. Als theoloog interesseert mij ook wat er nu precies in de bijbeltekst  staat. Ik wil een andere kijk op Susanna ondersteunen door dit verhaal zoveel mogelijk vanuit haar gezichtspunt te vertellen en haar letterlijk te citeren.
Het verhaal is bekend als ‘Susanna en de ouderlingen’, het is een een aprocrief bijbelverhaal als aanhangsel bij het boek Daniel. We vinden het niet in de moderne protestantse Bijbelvertaling, maar wel in de Willibrordvertaling en de Statenvertaling.( 4) Hieronder parafraseer ik het, aangevuld met mijn eigen opmerkingen.

ter wille zijn

De scene speelt tijdens de joodse ballingschap in Babylon ( 586 tot 539 v. Christus). De joodse balling Jojakim is zeer rijk en is getrouwd met Susanna, een heel mooie en gelovige vrouw. Hij heeft een ommuurde tuin bij zijn huis waar de joden vaak samen komen, daar wordt ook recht gesproken door de oudsten. Als de mensen weg zijn, gaat Susanna vaak wandelen in de tuin. Daar zien de twee oudsten haar elke dag lopen. Met groeiende verbazing lees ik hoe dit oude verhaal nauwkeurig de verschillende stadia van de grensoverschrijdende handelingen van de twee mannen beschrijft. De mannen zien haar lopen in de tuin, proberen haar vaker te zien, ontwikkelen ‘een hartstochtelijke begeerte naar haar’, gaan haar stalken en over haar fantaseren. Ze maken samen een plan om seks met haar te hebben, om hun begeerte te bevredigen. Ze weten dat ze daar niet van gediend zal zijn, dus zoeken ze een gelegenheid dat ze alleen is, kwetsbaar. Ze verstoppen zich in de tuin. Als Susanna gaat baden, de deuren van de hof sluit en de dienstmeisjes weg stuurt om zeep te halen, slaan ze toe. Ze chanteren haar en eisen dat ze hen ‘ter wille’ is en zich stilhoudt omdat ze haar anders van ontucht met een jonge man zullen beschuldigen. Op ontucht staat de doodstraf.

femicide

Susanna heeft gelijk door dat ze geen kant op kan. Ze is alleen in haar eigen privéruimte en ze is naakt. Het is een wijze en moedige vrouw, ze zucht diep en dient hen van repliek, ze benoemt haar angst, de patstelling, de onmogelijke keuze en geeft niet toe.
“Van alle kanten word ik bedreigd: want doe ik het, dan wacht mij de dood; doe ik het niet, dan zal ik uw hand niet ontkomen. Maar liever val ik onschuldig in uw handen dan te zondigen tegen de Heer”. Daarop roept ze luid om hulp. Op dat moment gaan de mannen over naar plan b, van poging tot verkrachting wordt het nu poging tot moord door haar vals te beschuldigen. Femicide avant la lettre. (5)
Haar dienaren die op het hulpgeroep afkomen rennen zijn zeer beschaamd, ze kunnen hun oren en ogen niet geloven. Ze zien hun mevrouw naakt en angstig, terwijl ze zich probeert te bedekken en twee mannen met al hun kleren nog aan die lelijke dingen over haar zeggen. (6) De volgende dag organiseren de twee oudsten een rechtszitting in het huis van haar man, de aanklacht is overspel met een jonge man. Zij zijn zowel de rechters als de (valse) getuigen. Susanna neemt haar hele steunnetwerk mee, ze komt met haar ouders, haar kinderen en verwanten. Ze huilen om haar. (Haar man wordt hier niet genoemd, waar is hij?)

roep om recht

De vernedering gaat nog verder, ze dwingen haar tijdens de rechtszitting haar sluier af te doen zodat ze zich nog een keer ‘aan haar schoonheid konden verlustigen’ en leggen hun handen op haar hoofd. Ze staat weer te kijk in al haar kwetsbaarheid. Ze huilt en kijkt op naar de hemel, want haar hart vertrouwt op de Heer. De oudsten vertellen hun leugens, dat Susanna seks had met een jonge man, de vergadering gelooft hen en veroordeelt haar. Het baat haar niet dat ze vroom is, dat ze uit een goede familie komt. Hun woord tegen het hare. Want de vergadering gelooft de mannen omdat ze oudsten zijn en rechters van het volk. Weer een voorbeeld dat seksueel geweld en de berechting daarvan vaak gaat over macht en ongelijke verhoudingen. Maar Susanna laat het er niet bij zitten, ze laat opnieuw krachtig van zich horen en roept God te hulp. “Eeuwige God, die het verborgene kent en alles reeds weet, voordat het gebeurt, Gij weet dat ze een vals getuigenis tegen mij hebben afgelegd; en ofschoon ik niet gedaan heb hetgeen ze mij boosaardig ten laste leggen, moet ik toch sterven”.

onderscheiden waarop het aankomt

Dan komt Daniël op het toneel. Hij is nog jong maar spreekt met gezag. Hij spreekt er schande van dat ze een vrouw, een dochter van Israel veroordelen, zonder dat de zaak onderzocht is en er zekerheid is. Ze geven hem de kans de zaak opnieuw te onderzoeken. Hij ondervraagt allebei de oudsten apart en dan blijkt dat ze allebei een andere boom aanwijzen waaronder het overspel gebeurt zou zijn. Zij worden nu aangewezen als daders van poging tot verkrachting (en poging tot moord). Blijkbaar is het niet de eerste keer dat zij een vrouw proberen te chanteren, want Daniël zegt: ‘’Zo handelen jullie met de dochters van Israël en uit vrees waren zij jullie ‘ter wille’, maar een dochter van Juda heeft zich niet willen schikken naar jullie boosheid”. Er is niets nieuws onder de zon. Susanna heeft twee  keer haar mond open gedaan en gelukkig is er iemand voor haar opgekomen. Het verhaal eindigt ermee dat haar ouders God loven om hun dochter Susanna, samen met haar man Joakim (nu wordt hij wel genoemd!) en al haar verwanten omdat zij onberispelijk gebleken is. Vanaf die dag af staat Daniël in hoog aanzien bij het volk. Het hele verhaal is eigenlijk een illustratie om te laten zien dat Daniël een wijs man is, die kan onderscheiden tussen goed en kwaad. Eind goed, al goed.

keuzevrijheid

Tot slot, terug naar de expositie. In de laatste zaal van de tentoonstelling wordt een groot doek getoond van Artemisia Gentileschi (1610), die dit schilderij op 17- jarige leeftijd geschilderd heeft. Zij toont een Susanna die niet luistert naar de praatjes van de mannen. Ze maakt een afwerend gebaar met haar hand. De mannen raken haar lichaam niet aan, haar integriteit is fysiek hier nog niet geschonden. ‘ Survivor’ , heeft het museum daarboven gezet, overlevende van seksueel geweld, letterlijk. Dit blijkt zowel over Gentileschi zelf als over Susanna te gaan. 
Mijn vraag blijft na het zien van de tentoonstelling hoe we Susanna en alle vrouwen die met seksueel geweld te maken hebben, recht kunnen doen. Dat is wat ze vragen en wat ze verdienen: doe mij recht! Kunnen we naar haar en de kunstwerken kijken met die ‘female gaze’, die vrouwelijke blik? Ook eeuwen geleden was Susanna al een vrouw die de vrijheid nam om te kiezen hoe ze omgaat met wat haar overkomt. Ik hoop dat ik met deze blog een kleine bijdrage heb geleverd om dat te laten zien.

Het museum organiseert op 6 maart een Talks & Docu-avond: Spotlight op #MeToo. De tentoonstelling Susanna van Middeleeuwen tot MeToo is nog te zien tot t/m 23 maart 2025 in Museum Gouda.

1. Kijk op www.museumgouda.nl voor een impressie van de tentoonstelling
2. Joke Boon, recensie in Trouw 22  oktober 2024
3. Female gaze, de vrouwelijke blik is een term uit de feministische theorie de verwijst naar de blik van de vrouwelijke toeschouwer, personage of regisseur van een artistiek werk, maar meer dan gender is het een kwestie van het representeren van vrouwen als subjecten met keuzevrijheid (wikipedia, Engels)
4. Apocrief of deuterocanoniek boek, Daniel 13. Link https://rkbijbel.nl/kbs/bijbel/willibrord1975/neovulgaat/daniel/13  Dit hoofdstuk is duidelijk een paar eeuwen jonger dan de hoofdstukken Daniel 1tot en met 12 en staat niet in de Hebreeuwse bijbel. Het verhaal Susanna en de ouderlingen stamt uit de eerste eeuw voor Christus. De citaten komen uit de Willibrord vertaling.
5. Femicide, “is moord op een vrouw vanwege haar gender. Het is een van de meest voorspelbare vormen van moord, en deze vorm wordt meestal voorafgegaan door een patroon van controle, manipulatie, sociale isolatie en fysiek en psychisch geweld”, Songül Mutluer en Wendy van Egmond pleiten daarom om femicide zwaarder te bestraffen. Trouw,21 februari 2025.
6. Sinds 1 juli 2024 is er een nieuwe wet seksuele misdrijven van kracht. Seks moet altijd vrijwillig en gelijkwaardig zijn. In dit geval zouden de verklaringen van de dienaren als steunbewijs kunnen gelden, zij hebben haar ontreddering gezien.